Czy media filtracji biologicznej trzeba wymieniać (wersja robocza)

Czy w ogóle to warte zainteresowania?

O tym, że co jakiś czas trzeba filtr wyczyścić - wie każdy. Czy jednak czasem nie trzeba też wymienić (lub uzdatnić) samego medium filtracji biologicznej? 

• Czy media biologiczne mają jakąś "datę ważności", jakiś okres po którym trzeba je wymienić? 
• Czy wszystkie media popularnie używane w akwarystyce są pod tym względem takie same?
• Jeśli trzeba wymieniać/uzdatniać, tak to jak często? Jak określić, że już nadszedł czas wymiany?
• Jak to robić, żeby było skutecznie ale i bezpiecznie?

Będę próbował odpowiedzieć na te pytania. 

Co się dzieje w mediach biologicznych?

Zastanówmy się, co się z czasem dzieje z mediami biologicznymi 

• osadzają się zanieczyszczenia, których nie da się łatwo wypłukać, bo są drobne, niewidoczne gołym okiem. 
• zatykają się pory w ceramice, lawie, keramzycie czy Matrixie 
• zmniejsza się powierzchnia siedliskowa, bo coraz więcej jest miejsc odciętych zanieczyszczeniami od jakiegokolwiek przepływu wody 
• zaczyna się zwiększać ilość przemian beztlenowych, bo coraz więcej miejsc jest częściowo odciętych od przepływu wody 
• przemiany tlenowe ilościowo zostają w tyle
• rośnie ilość trujących azotynów (NO2), amoniaku (NH3/NH4), związków węgla organicznego (DOC)
• przemiany beztlenowe ostatecznie również się zmniejszają, bo brakuje półproduktów pochodzących z przemian tlenowych

Co mówią producenci?

Producenci często, choć nie zawsze wprost, zalecają wymianę co jakiś czas. Czas ten jest różny przy różnych mediach.

Producenci z definicji powinni to wiedzieć najlepiej. Jest tylko jeden haczyk - oni chcą sprzedać jak najwięcej swojego produktu, więc nawet gdyby to nie było potrzebne, to i tak mówili by to samo. Może być i gorzej, mogą tak projektować swoje produkty, aby wymiana była rzeczywistą koniecznością. Przykłady takich praktyk mamy w różnych gałęziach produkcji, więc nie ma powodu, aby tu ich nie było. Nie ignorując ich zaleceń trzeba podchodzić do nich z rezerwą.

Co mówi praktyka akwarystyczna?

Praktyka jest niejednoznaczna. 

Rzeczywisty spadek wydajności medium biologicznego jest bardzo trudno uchwytny bo:

Każde akwarium jest dynamiczne, może zmieniać się: 

• obsada (ryby umierają, rodzą się, rosną)
• ilość roślin 
• karmienie
• częstotliwość czyszczenia filtra
• organizacja wewnętrzna (np. zainstalowanie lub zdeinstalowanie napowietrzania)

Obserwować możemy tylko objawy pośrednie - wystarczającej, bądź zbyt małej filtracji biologicznej. 

Różni się podejście akwarystów. Jedni wymieniają media inni przez dziesiątki lat stosują te same i tak naprawdę ani jednym, ani drugim nie można odmówić racji.

Media biologiczne mogą być stosowane w bardzo różnych kombinacjach, w różnych filtrach, z różnym przepływem.

Reasumując, wystarczy np. źle zorganizować filtrację na początku, żeby było pełne przekonanie, że to media straciły swoje możliwości.

Skąd wiadomo, że MOŻE już nadszedł czas wymiany?

Każde akwarium może być inne pod tym względem. Nie da się ustalić jednego okresu bo będzie on o całe skale różny dla różnych zbiorników.

Oczywiście można sobie ustalić np. roczny/dwuletni okres regularnej wymiany mediów biologicznych na nowe. Nie będzie to głupie, ale moim zdaniem to tylko niepotrzebne napędzanie zakupów. 

Najlepsza będzie obserwacja zbiornika w okresie ponad 1 tygodnia (najlepiej nawet 2-3 tygodni) od czyszczenia filtra

• Czy pojawiły się drobinki w toni wodnej (drobne zanieczyszczenia z niezjedzonego pokarmu, odchodów, martwych części roślin) 
• Czy pojawiła się błona białkowo-bakteryjna na powierzchni
• Czy pojawiły się krasnorosty (szantrasje) na wylocie filtra

Czasem może nam pomóc obserwacja samych mediów wyjętych z filtra, już po intensywnym płukaniu. Jeśli bardzo zmieniły kolor w stosunku do pierwotnego (np. bardzo zżółkła ceramika) lub jeśli wciąż widać dużo drobnych punkcików zanieczyszczeń, to warto coś już z tym zrobić.

Niektóre media biologiczne wymagają więcej uwagi niż inne. Np. Seachem Matrix wymaga więcej niż np. keramzyt. Matrix został tak zaprojektowany, aby ilość porów była jak największa, dopasowana do wielkości kolonizujących je bakterii. Drobniejsze pory ułatwiają kolonizację bakteryjną, ale czynią go bardziej podatnym na zanieczyszczenia. Dlatego użytkownicy bardziej zaawansowanych mediów biologicznych częściej skłaniają się ku okresowej wymianie (np. co 2 lata).

Ważne!

Oczywiście opiera się to na jednym ważnym założeniu że: 

Filtracja biologiczna w zbiorniku w ogóle jest wystarczająca. Czyli, że w czasie gdy media biologiczne były nowe żadne powyższe się nie pojawiały

Naturalnie może się okazać, że aktualna filtracja biologiczna już nie wystarczy. Np. jeśli od czasu uruchomienia akwarium bardzo zwiększyliśmy ilość ryb i innych zwierząt wodnych (a więc ilość produktów przemiany materii). Wtedy wszystkie powyższe efekty będą się pojawiać mimo, że poziom trwałego zanieczyszczenia mediów biologicznych wcale nie będzie wymagał ich wymiany.

Co można zrobić?

Oczywiście zawsze można wymienić media na nowe.

Zwykle też, zamiast wymieniać można oczyścić chemicznie aktualnie posiadane. 

Osobiście czyściłem lawę filtracyjną poprzez kilkugodzinne moczenie w ACE. Postaram się przy okazji opisać cały ten proces i sprawdzić go również dla innych mediów, czy coś złego się z nimi nie dzieje. Można poeksperymentować samemu, pamiętajcie jednak: 

• Jak najwięcej ostrożności
  ACE nierozcieńczony jest żrący nawet dla skóry, nie mówiąc już o oczach
• Po użyciu tak mocnego środka trzeba medium bardzo porządnie wymoczyć i wypłukać, aby pozbyć się użytej chemii
• Dajcie temu wszystkiemu czas
  nie róbcie tego na szybko np. w trakcie czyszczenia filtra. Lepiej mieć drugie takie samo medium w zapasie i podmienić w trakcie czyszczenia filtra, a to które wyciągnęliście uzdatnić na spokojnie, niż włożyć do filtra źle uzdatnione medium

Twardość wody

Czemu to ważne?

Od twardości wody wiele zależy:

• jakie gatunki ryb i roślin będą się dobrze czuły w naszym akwarium
• jakie gatunki będą wymagały znacznego uzdatnienia wody, czasem nawet wymagającego instalacji filtra odwróconej osmozy (RO)
• jaka będzie ogólna skuteczność nawożenia, zwłaszcza dwutlenkiem węgla (CO2)
• jakiego odczynu pH wody można się spodziewać (woda bardzo twarda zwykle ma odczyn zasadowy - pH > 7° wprawdzie nie zawsze, ale najczęściej)   

Wiele pięknych gatunków ryb i roślin naturalnie żyje w wodach bardzo miękkich. Przez tysiące lat dostosowywały się właśnie do takich warunków. Wprowadzone do akwarium z twardą wodą może przeżyją, ale nie będą się dobrze rozwijać. Spadnie ich odporność, więc będą częściej chorować. Owszem, im dłużej jakiś gatunek jest hodowany w akwariach, tym staje się bardziej tolerancyjny na warunki mocno odbiegające od jego naturalnych. 

Świetnym przykładem jest popularny Neon Innesa. Pochodzi z dorzecza Amazonki, wód bardzo miękkich i kwaśnych. Jednak od wielu pokoleń jest hodowany i rozmnażany w akwariach, dlatego z czasem stał się znacznie bardziej tolerancyjny na dużo twardszą wodę. Jednak nawet gatunki z wód miękkich, które jakoś przetrwają twardą wodę w naszym akwarium, nie będą chciały się rozmnażać, albo nie uda nam się utrzymać ich potomstwa przy życiu. Przykładowy Neon żyje w akwariach z wodą o twardości dochodzącej nawet do 20 stopni, ale sukces rozmnażania osiąga się w wodzie o twardości ogólnej 1-2° GH, a ryby przeznaczone do rozrodu powinny być hodowane w wodzie twardości  nieprzekraczającej 15° GH.

Podobnie, a nawet silniej to widać u roślin, choć one bardziej reagują na wysoką twardość węglanową niż ogólną. Ciekawym przykładem jest przepiękna Tonina sp. Belem preferująca twardość węglanową bliską zeru.

Warto nie tylko wiedzieć jaką mamy twardość wody w akwarium, ale tym bardziej jaką twardość dostarcza nam nasza sieć wodociągowa. Taką wprowadzamy na starcie akwarium i takiej używamy do późniejszych podmian.

Jak rozumieć twardość wody? 

Bez odrobiny chemii niestety się nie obejdzie i pewnie jeszcze będę musiał przerobić ten opis dla lepszej przejrzystości.

Twardość ogólna (GH)

Według definicji, twardość ogólna GH, to całkowita ilość jonów metali dwuwartościowych (Mg, Ca, Sr, Ba, opcjonalnie też Fe II, Mn II). Głownie to jony wapnia i magnezu, bo pozostałe zwykle są w tak małych ilościach, że realnie nie bierze się ich pod uwagę. 

Twardość węglanowa (KH)

To ilość wodorowęglanów wapnia i magnezu. Zwana jest czasem twardością nietrwałą (przemijającą) ponieważ te wodorowęglany rozpadają się w wysokich temperaturach. Właśnie dlatego, dawniej akwaryści gotowali wodę przed wlaniem do akwarium, aby ją zmiękczyć usuwając twardość węglanową. 

Skąd całe zamieszanie wokół twardości wody?

Wielu akwarystów rozumie twardość wody jako twardość ogólną (GH). Co więcej, GH jako sumę twardości węglanowej (KH) i niewęglanowej (NKH). Nie jest to odległe od prawdy, ale gdyby tak było, twardość KH nie mogłaby być nigdy większa od GH, bo część nie może być większa od całości, a tak jest w afrykańskich jeziorach Malawi i Tanganika (Malawi: 5° GH, 7° KH; Tanganika: 11° GH, 16° KH). O co więc chodzi? 

Rzecz w tym, że mierząc KH nie określa się twardości, lecz zasadowość wody, a więc zdolność wiązania kwasów. Ta z kolei wynika z ilości wodorowęglanów - zwłaszcza wapnia i magnezu, ale to nie jedyne związki wiążące kwasy. Istnieją wodorowęglany metali jednowartościowych sodu i potasu, które reagują z kwasami podobnie jak wodorowęglany wapnia i magnezu. Jeden z nich zna każda gospodyni domowa, bo to soda oczyszczona :)

Reasumując, testy na twardość GH określają tylko ilość jonów metali dwuwartościowych, podczas gdy testy KH, sprawdzając zasadowość, reagują również na jony metali jednowartościowych. Póki tych ostatnich będzie bardzo mało rachunek będzie się zgadzał i KH będzie mniejsze od GH. 

Co jeszcze warto wiedzieć o KH

• Węglan wapnia bierze też udział procesie nitryfikacji, czyli biologicznego samooczyszczania wody z trujących związków azotu. 
• Twardość KH stanowi tzw. bufor odczynu pH. Mówiąc po ludzku - im wyższe KH tym stabilniejsze pH. Najwyraźniej widać to przy nawożeniu akwarium CO2. Przy bardzo niskim KH drobna zmiana ilości CO2 rozpuszczonego w wodzie powoduje drastyczną zmianę pH. Dlatego zwykle warto utrzymywać kilka stopni KH. W akwariach HT to często 3-4° KH w akwariach LT z kolei 5-7° KH.

Jak zmierzyć twardość

Twardość wody mierzy się zwykle w stopniach niemieckich (jest jeszcze przynajmniej pięć innych skal pomiaru twardości, ale rzadziej używanych w akwarystyce). Czasem spotkacie się z oznaczeniem dGH, dKH, czy nawet dH, gdzie początkowe "d" oznacza właśnie, że to stopnie niemieckie.
Nie będę się wgłębiał, co to chemicznie znaczy, bo z punktu widzenia akwarysty najczęściej niewiele to zmienia. Bardziej pod górkę mają akwaryści roślinni, którzy często muszą się orientować jaką mają ilość poszczególnych pierwiastków w wodzie, ale o tym innym razem :) 

Kiedy początkujący akwarysta pyta w sklepie zoologicznym jak zmierzyć twardość wody, na ladzie zwykle ląduje jakiś zestaw do pomiaru GH i KH. Mogą to być testy kropelkowe albo paskowe. Generalnie testy kropelkowe są dokładniejsze, niż paskowe, ale i droższe. W obu przypadkach pamiętajcie, że dają one orientację a nie precyzję. 

Jest wiele firm produkujących testy wody. Oczywiście produkty różnych firm różnią się jakością i ceną, choć akurat w przypadku testów na GH i KH różnice te są minimalne. Osobiście używam testów firmy JBL, ale to głównie dlatego, że subiektywnie uważam je za najwygodniejsze i używam testów JBL również do sprawdzania innych parametrów wody. 

Faktem jest, że testy na GH psują się najszybciej. Kolor odczynnika zmienia się w buteleczce z zielonego na bursztynowy. Taki test jest do wyrzucenia, bo określenie twardości polega na sprawdzeniu która kolejna kropla odczynnika zmieni kolor próbki wody z bursztynowego na zielony.